In het vrijgemaakt kerkelijke blad De Reformatie stond afgelopen 8 april een tweetal artikelen over kinderen en avondmaal. Robert Roth (‘Neem, eet, gedenk’) verdedigde dat de kinderen van de gemeente het avondmaal zouden moeten kunnen meevieren. Net als bij de doop worden ze immers gedragen door het geloof van hun ouder(s). Wie hoort bij het lichaam van Christus hoort ook mee te doen aan de maaltijd van Christus’ lichaam. Bas Luiten (‘Gelovig proeven’) verdedigde het niet meevieren van de kinderen. Anders dan bij de doop zijn bij het avondmaal immers ook de gelovigen actief: je wordt gedoopt maar je eet en drinkt zelf. Er is een eenzijdig sacrament: de doop, en een tweezijdig sacrament: het avondmaal. Kleine kinderen hebben van die tweezijdigheid nog geen besef. Hen toch laten meevieren betekent ‘het avondmaal ontdoen van de essentiële keus voor de Heer’.

Aan het eind van zijn artikel schrijft Bas — ik neem aan mede namens Robert — dat het fijn zou zijn als er reactie op kwam, om zo dit thema open met elkaar te bespreken. Dat laatste lijkt mij ook niet gek. Dus ga ik er hier maar eens op in. Na een korte inleiding probeer ik eerst de standpunten van Robert en Bas wat scherper tegenover elkaar te plaatsen. Vervolgens ga ik op zoek naar een route om in deze discussie verder te komen. Dat zal geen gemakkelijke route kunnen zijn. In de avondmaalsviering komt nu eenmaal zo ongeveer alles wat te maken heeft met geloof en kerk bij elkaar. Elke keus die je hier maakt heeft meer consequenties dan je kunt overzien. Het is me dan ook weer eens niet gelukt het kort en eenvoudig te houden. Als iemand het vervolg een typisch voorbeeld vindt van ‘vertel mij uw probleem, ik maak het groter‘ — daar kan ik inkomen.

Doop en avondmaal: één- en tweezijdig?

Eerst even een rondje algemene verkenning. Doop en avondmaal heten allebei sacrament, maar zijn intussen verschillende gebeurtenissen. Wel zeggen zowel doop als avondmaal iets over de verhouding tussen God drie-enig en mensen. En bij een verhouding hoort onontkoombaar tweezijdigheid. Het lijkt me daarom niet erg zinnig te onderscheiden tussen een één- en een tweezijdig sacrament zoals Bas doet. Er zijn altijd twee ‘partijen’ betrokken in doop en avondmaal. De vraag is hoogstens hoe ze erin betrokken zijn. Interessanter is de vraag wie in doop en avondmaal eigenlijk de handelende persoon is. Dat doop en avondmaal wat dat betreft verschillen zie je al aan de opdracht van Jezus zelf. De opdracht bij de doop is: doop hen (Mat. 28:19). Bij het avondmaal gaat het om: blijf dit (zelf) doen (Luc. 22:19). Zoals gezegd: je wordt gedoopt, maar bij het avondmaal eet en drink je zelf.

Bij de doop is de handelende persoon uiteindelijk de levende God zelf. Het is in zijn naam dat iemand symbolisch verdronken wordt en tot nieuw leven gewekt. Als teken van verbondenheid met Jezus Christus volgt de dopeling Jezus’ eigen levensgang: de dood door nieuw leven binnen. Dat staat gelijk symbool voor haar eigen nieuwe levensgang: de fysieke dood door het eeuwig leven van Gods koninkrijk binnen. De wedergeboorte waar de doop naar verwijst is niet zozeer een individuele wedergeboorte hier op aarde (die is er hoogstens onderdeel van), maar de grote wedergeboorte van alle dingen waar we heen op weg zijn (Mat. 19:28). Gedoopt worden betekent nogal letterlijk je leven verliezen om het te winnen (Luc. 17:33). Hoe oud je ook bent als je gedoopt wordt, je wordt altijd gedoopt als kind (Luc. 18:15-17). Dat de dopeling passief is, is dan ook naar de aard der zaak. Niemand kan zichzelf begraven en opwekken. Alles waar de doop van spreekt wordt mensen door God in Jezus en door zijn Geest gegeven. De tweezijdige verhouding tussen God en mensen komt altijd bij God vandaan en wordt van begin tot eind door hem gedragen. Wie alleen op persoonlijk geloof wil dopen als teken van een eigen keuze van de dopeling voor God, laat daarin merken de doop als zodanig niet te hebben begrepen.

Bij de viering van het avondmaal is de handelende persoon niet God maar de gemeente, als onderdeel van en in verbondenheid met heel de kerk. Jezus, of preciezer, Jezus’ offer aan het kruis en het resultaat daarvan, wordt gevierd in het avondmaal. Dat dit in zijn opdracht gebeurt en dat hij zich te vieren geeft verandert hier niets aan. Avondmaal vier je niet in Jezus’ naam, in het avondmaal vier je Jezus. Het is de gemeente die in de persoon van de apostelen de opdracht daartoe van Jezus ontvangen heeft. De gemeente komt dan ook in beweging, gaat aan tafel of vormt een (lopende) kring, eet en drinkt, deelt brood en heft de beker. Binnen dezelfde tweezijdige verhouding tussen God en mensen viert de gemeente dat haar leven afhangt van Jezus’ leven en dat Jezus’ leven haar de nieuwe verhouding tot God geeft van kinderen van een Vader. Samen eten en drinken is daarin ook iets zeggen: belijden met de daad. Voor zover mensen in de huidige situatie in de Gereformeerde Kerken door openbare geloofsbelijdenis geregelde toegang vragen en krijgen tot de viering van het avondmaal is wat ze daarbij met woorden zeggen exact hetzelfde als wat ze elke volgende avondmaalsviering met daden doen. — Het is wat ingewikkeld gezegd: ‘voor zover’, maar dat is omdat er bij de openbare geloofsbelijdenis meer gebeurt dan toegang tot het avondmaal vragen en krijgen; het gaat ook om ‘lid in volle rechten’ worden van een gemeente en je daarin voegen onder de leiding van de kerkenraad.

Wil je het dus over één- of tweezijdig hebben, dan lijkt mij dat doop en avondmaal beide hun plek hebben in een tweezijdige verhouding, en tegelijk in hun eigen veelbetekenende handeling beide eenzijdig zijn. In ieder geval hebben ze elk een andere handelende persoon. Dat God zich niet aan mensen opdringt en dus niet eenzijdig met hen handelt zonder hun instemming (geloof) maakt de handeling van de doop niet tweezijdig. Dat mensen zich nooit kunnen identificeren met Jezus zonder dat hij zich eerst aan hen gegeven heeft, maakt de handeling van het avondmaal evenmin tweezijdig.

Voor het vervolg onderstreep ik uit het voorgaande alleen nog dit: de handelende persoon in het avondmaal is de gemeente, als onderdeel van en in verbondenheid met heel de kerk als ‘het lichaam van Christus’.

Persoonlijke keus

Als we nu proberen het punt dat tussen Robert en Bas ter discussie staat wat preciezer te omschrijven blijkt, dat dit punt niet het verschil tussen doop en avondmaal is dat ik net schetste. Het gaat niet om de vraag of het avondmaal ‘tweezijdig’ is, of in ieder geval een belijdenis van de deelnemers inhoudt. Daarover zijn ze het eens. Bas schrijft wel dat hij vindt dat Robert er meer consequenties uit moet trekken, maar dat is wat anders. Het punt dat Robert inbrengt is dat de kinderen van de gemeente wel degelijk actief en belijdend aan het avondmaal kunnen meedoen. Ook als die kinderen dat zelf nog niet kunnen is de eenheid van ouders-en-kinderen in de gemeente heel goed in staat te eten en te drinken, te gedenken en te geloven, kortom alles te doen wat avondmaal vieren uitmaakt. Het is tenslotte dezelfde eenheid van ouders-en-kinderen die ervoor zorgt dat de kinderen deel van Christus’ lichaam zijn en daarom gedoopt horen te worden.

De consequentie die Bas getrokken wil zien worden is dat kinderen de belijdenis die avondmaal vieren inhoudt ook persoonlijk voor hun rekening moeten kunnen nemen. De belijdenis die aan de doop voorafgaat hoeven ze niet persoonlijk uit te kunnen spreken omdat ze in de doop niet zelf actief zijn. Maar omdat ze wel mee actief worden in de viering vraagt het avondmaal om een essentiële persoonlijke keus voor de Heer. Kortom, wat ter discussie staat is de vraag of de essentiële keus voor de Heer die bij avondmaal vieren hoort een eigen persoonlijke keus moet zijn of dat het ook een keus kan zijn die door ouders voor hun kindereen gemaakt wordt. Bas is overtuigd van het eerste en wil daarom kinderen pas mee laten vieren als ze op hun manier zelf in staat zijn te geloven en te belijden. Dat kan vervolgens best een stuk eerder dan de gebruikelijke leeftijd van openbare geloofsbelijdenis, maar dat is uiteindelijk niet meer dan praktische uitwerking. De stelling waar het om gaat is dat avondmaal vieren vraagt om een eigen persoonlijke keus en belijdenis van de Heer.

Omdat Robert de huidige praktijk in de kerken beschrijft lijkt het erop dat hij hierin een heel eind met Bas meegaat (ook al is dat niet zo); in ieder geval komt dit eigenlijke punt van verschil niet scherp op tafel. Het wordt daarom ook niet rechtstreeks onderbouwd. Het is niet het punt dat aangetoond moet worden dat het avondmaal ‘tweezijdig’ is of in ieder geval een belijdenis inhoudt. Het is ook niet het punt of je het gedenken van Jezus’ dood in het avondmaal al doende zou mogen leren. Het is tenslotte ook niet het punt of je bij het avondmaal met een minder volgroeid geloof toe zou kunnen (zoals bij de leerlingen bij de instelling van het avondmaal). — Punt is dat aangetoond moet worden dat er een eigen persoonlijke keus en belijdenis van de Heer vereist is voor het meevieren van het avondmaal — of niet. Expliciete onderbouwing op dit punt wordt niet gegeven. In ieder geval Bas lijkt er eenvoudig van uit te gaan dat zo’n persoonlijke keus en belijdenis nodig is.

Consequentie

Maar ook dit standpunt heeft consequenties. Tegen de achtergrond van wat ik eerder schetste valt één ervan me speciaal op. Als een eigen persoonlijke keus en belijdenis van de Heer vereist is voor het meevieren van het avondmaal is consequentie dat de handelende persoon in de avondmaalsviering niet meer de gemeente als zodanig en als het lichaam van Christus is, maar de mensen in de gemeente die in staat zijn gebleken zo’n persoonlijke keus voor Jezus te maken. Ongewild en onbedoeld (?) verandert zo het avondmaal van de maaltijd van een gemeenschap in de maaltijd van een collectief: een groep individuen die allemaal dezelfde keus voor Jezus hebben gemaakt. Op zijn best vormen die individuen samen weer een gemeenschap aan de tafel of in de kring. Maar de gemeenschap die gevormd wordt is niet die van ‘het’ lichaam van Christus, maar die van ‘leden’ van het lichaam van Christus.

Direct op het onderwerp van de discussie toegepast: zeggen dat de kinderen van de gemeente bij Christus’ lichaam horen en daarom in de doop daarin horen te worden ingelijfd, en tegelijk dezelfde kinderen uitsluiten van de viering van het avondmaal impliceert hard en onontkoombaar dat het avondmaal de maaltijd van een groep leden van het lichaam van Christus wordt. Of Bas deze consequentie voor zijn rekening wil nemen of niet — ik zie niet in hoe hij eraan kan ontkomen.

Bas zoekt in zijn artikel een uitweg uit een dilemma dat Robert schetst: wil je de liturgische positie van de kinderen van de gemeente eenduidig maken dan moet je òf de kinderen ook niet dopen (ze horen nog niet bij het lichaam van Christus), òf hen ook laten meevieren bij het avondmaal (ze horen ook bij het lichaam van Christus). Half wel, half niet, dat kan niet. Aan dit dilemma kun je inderdaad ontkomen via de route die Bas kiest. Alleen stuit je dan onontkoombaar op een ander dilemma: òf het avondmaal is de maaltijd van het lichaam van Christus, òf het avondmaal is de maaltijd van leden van het lichaam van Christus. In het tweede geval verschiet het avondmaal op eenzelfde manier van karakter als in het verfoeilijke synode-besluit over de omgang met gasten bij de avondmaalsviering: de tafel van Christus wordt gereduceerd tot de tafel van belijdende gereformeerde leden van zijn lichaam. Veel van wat ik in de bespreking van dat synode-besluit genoemd heb kan in de discussie hier dan ook zo ingevoegd worden.

Samenhang

Dat Bas deze consequentie niet signaleert (en dat het besluit over gasten en avondmaal niet breed in de kerken als probleem ervaren wordt) heeft ongetwijfeld te maken met het geheel van de traditioneel gereformeerde avondmaalsviering. Dat de handelende persoon in de avondmaalsviering niet de gemeente als zodanig en als lichaam van Christus is, maar dat het avondmaal ‘gebruikt’ wordt (let op die term) door de groep gereformeerden die daar naar het oordeel van de kerkenraad gelovig en vroom genoeg voor is, is heel diep in de gereformeerde praktijk ingeschreven. Het lijkt bij het DNA van het protestantisme te horen dat je als gelovige individueel voor God staat en dat je dus ook het avondmaal als ‘genademiddel’ kunt ‘gebruiken’ tot versterking van je eigen geloof. Dat doe je niet elke zondag, maar zo nu en dan, op zijn best maandelijks, in een kerkdienst met een ‘extra’. Je doet het ook niet zomaar. Vóór elke avondmaalsviering moet iedereen zichzelf toetsen, en dat niet zozeer in verband met het avondmaal zelf, maar in het algemeen op de eigen individuele omgang met ‘ellende, verlossing en dankbaarheid’, dat wil zeggen op individueel beleden en geleefd geloof. Alles bij elkaar heeft het avondmaal in de gereformeerde traditie een uitzonderlijk gewicht gekregen. Bij de viering komt het er pas echt ‘op aan’. Je moet er speciaal voor toegelaten worden en daarvoor aan de nodige criteria van gereformeerd geloven en leven voldoen. Gegeven dat alles is het volstrekt vanzelfsprekend dat er persoonlijk beleden geloof nodig is om mee te mogen viereen.

Dat er bij al het genoemde in de vorige alinea ingrijpende vragen te stellen zijn is niet iets dat binnen de kleine gereformeerde kerken in Nederland veel aandacht krijgt. Zolang we die vragen niet toch stellen blijft het meevieren van de kinderen van de gemeente even vanzelfsprekend ondenkbaar als het voor Bas is. Ook Robert lijkt zich overigens van deze samenhang niet erg bewust. Hij geeft in zijn artikel tenminste geen signalen af dat hij beseft dat je het meevieren van de kinderen niet kunt ‘inpluggen’ in een normale gereformeerde avondmaalsviering zonder dat daarmee het geheel van die viering ter discussie komt. Gegeven de traditioneel gereformeerde avondmaalsviering is het onmogelijk de kinderen van de gemeente te laten meevieren. En omgekeerd: elk pleidooi voor het wel laten meevieren van de kinderen betekent tegelijk een pleidooi voor het ingrijpend onder handen nemen van de traditioneel gereformeerde avondmaalsviering. Hoe ver dat gaat staat te bezien, maar onontkoombaar lijkt mij dat er alleen een weg uit deze discussie is over de rug van de traditionele gereformeerde avondmaalsviering. Vertel me uw probleem, ik maak het groter…

Op zoek naar die weg uit de discussie ga ik in het vervolg twee dingen doen: in de eerste plaats proberen te laten zien dat die eigen persoonlijke belijdende keus voor de Heer bij het avondmaal veel minder belangrijk is dan wij wel denken; in de tweede plaats proberen te laten zien dat avondmaal en lichaam van Christus echt één op één met elkaar samenhangen. Dat er serieus reden is om kritisch over de gereformeerde manier van omgaan met het avondmaal na te denken probeer ik eerst nog wat algemener te laten zien aan de hand van de praktijk van de grote kerk.

Terug naar de christelijke praktijk

Bas begint zijn artikel nogal laconiek: ‘In het licht van de bijbel is altijd alles bespreekbaar. Steeds staan we voor de vraag: wat wil de Heer en wat hebben we zelf verzonnen?’ Dat lijkt me een goed gereformeerd uitgangspunt. Tegelijk is het goed gereformeerd gebruik je bij alles te oriënteren op de kerk als geheel. Gereformeerden hebben nooit iets voor zichzelf willen beginnen, maar altijd een up-to-date versie van christelijk geloof en christelijke kerk willen bieden in aansluiting bij de kerk als geheel. Ik geloof dat dit laatste in ieder geval bij het avondmaal niet gelukt is en dat de Reformatie op dit punt minstens zoveel verminking als hervorming gebracht heeft, maar dat doet aan de inzet niet af.

Beginnen bij de vraag: wat wil de Heer? betekent bij het avondmaal altijd weer terug naar de opdracht van Christus zelf: blijf dit doen om mij te gedenken. Om maar aan de buitenkant te beginnen: de kerk heeft dit van het eerste begin af aan begrepen als de opdracht om niet maar zo nu en dan het avondmaal te vieren, maar in ieder geval telkens als de gemeente bij elkaar komt in een eredienst. Dat elke complete eredienst bestaat uit een geheel van woord èn tafel vormt wat je met Nicholas Wolterstorff de ‘enduring structure’ van de christelijke liturgie zou kunnen noemen. Deze structuur is tot op de dag van vandaag in alle christelijke tradities in stand gebleven behalve de protestants/evangelicale. Dat geeft te denken.

Eens te meer omdat je in de kerk niet alleen te maken hebt met het gezag van de Schrift, van de belijdenis of van de kerkelijke ambtsdragers, maar ook met een gezag van de liturgie. Bepaalde dingen ‘doe je zo’ in de eredienst. Robert W. Jenson spreekt in dit verband over ‘irreversibly established rites’ en rekent daar, naast de doop, het bidden van het Onze Vader, het lezen uit het Nieuwe Testament en de ordinatie (bevestiging onder handoplegging) van ambtsdragers, ook het vieren van het avondmaal in elke eredienst toe (I,34f). Achter deze rituelen en gebruiken kun je niet terug zonder je kerk zijn en je geloof te beschadigen (vandaar ‘irreversibly’). Ze hebben een eigen gezag: geen leer in de kerk kan waar zijn en geen nieuw gebruik kan worden ingevoerd waardoor deze praktijken vervormd of geblokkeerd worden. Als dit ook maar voor een deel klopt en als de reformatorische leer de consequentie kan hebben dat het avondmaal in erediensten in de regel weg kan blijven, een extra wordt of iets voor gevorderden, is er alle reden je af te vragen waar de weeffout zit en hoever de schade reikt.

Wat wil de Heer, en wat hebben wij zelf verzonnen? vraagt Bas. Wel, een en ander van dat verschil blijkt vanzelf als je teruggaat naar de normale praktijk in de kerk en elke eredienst laat uitlopen op een viering van het avondmaal. Als dat in de praktijk van je gemeente te ver gaat, werkt alleen het gedachte-experiment al voldoende. We zijn van alles gewend te doen en te beleven bij het avondmaal. Van alles daarvan dat je gaat hinderen als je elke eredienst avondmaal viert kun je gerust stellen dat wij dat verzonnen hebben en dat er navenant weinig aan verloren gaat als het verdwijnt. En omgekeerd: van alles wat je juist gaat opvallen als je elke dienst avondmaal viert is de kans groot dat we dat in onze traditie vergeten zijn of tenminste onderbelicht laten.

De impact ook voor het discussiepunt hier is bijvoorbaat evident. Eens in de een, twee maanden kun je je kinderen nog eens achterlaten in de bank: jongens, dit is iets bijzonders, alleen voor grote mensen, in ieder geval alleen voor mensen die persoonlijk voor Jezus gekozen hebben. Iedere zondag is het niet iets bijzonders meer, en is het dan nog wel alleen voor grote mensen? Lukt het je echt iedere zondag weer je kinderen uit de kerk uit te leggen dat ze er natuurlijk helemaal bij horen, maar dat ze alleen nog niet in staat zijn zelf serieus voor Jezus te kiezen? Je peuter heeft al ervaren dat hij er niet helemaal bij hoorde en je kleuter weet zeker heel goed wat het betekent om niet in de kring te mogen zitten. Dat de discussie zoals die tussen Robert en Bas gevoerd wordt breder in de kerken nauwelijks urgentie heeft is omdat het avondmaal voor ons sowieso al een uitzondering op de regel is. Maar goed, dit soort praktische ervaring is niet meteen een argument.

Afgezien daarvan dus — wat een tenminste wekelijkse viering van het avondmaal vanzelf uit de traditioneel gereformeerde benadering ervan weg sloopt is het overgrote deel van het bijzondere gewicht ervan: voorbereiding en nabetrachting worden onmogelijk, voor lange en gewichtige onderwijzende formulieren is geen plaats meer, elke week weer ‘jezelf beproeven’ haalt er vanzelf het gewicht van af. Allemaal aspecten die het nu juist zo vanzelfsprekend maken dat voor de viering van het avondmaal een eigen persoonlijke keus vereist is. Omdat we zo diep aan al deze dingen gewend zijn stuit een serieus frequente viering van het avondmaal ook op zoveel weerstand: maar dan is het avondmaal niets bijzonders meer…! Inderdaad, punt is alleen dat wij dat bijzondere zelf verzonnen hebben en dat het niets met de wil van de Heer te maken heeft.

Wat omgekeerd een wekelijkse viering aanbrengt is een veel grotere nadruk op gemeenschappelijke en belichaamde activiteit in het geloof. Je verhouding met God wordt vanzelf meer dan ieder voor zich vertrouwen op woorden. Aan het eind van elke dienst blijkt tot wie Gods evangelie zich richt: niet tot individuen voor zijn aangezicht maar tot dezelfde lijfelijk functionerende gemeenschap die hij zich ook te proeven en te tasten geeft. Toegespitst gezegd: het blijkt elke week dat het er meer op aankomt hoe deze gemeenschap God vereert en hoe jij daarin functioneert, dan hoe jij individueel je tot God verhoudt. Je verhoudt je alleen maar tot God als onderdeel van Jezus’ lichaam, concreet en lijfelijk. Kijk maar naar wat er gebeurt: je kunt Jezus alleen zelf ontvangen als onderdeel van deze tafelgemeenschap, concreet uit handen van degene die naast je zit of staat.

Zondag in zondag uit blijkt dan dat het in het avondmaal niet gaat om een luxe voor gevorderden, om een extra waar je alleen als volgroeid gelovige aan mee kunt doen, om iets als een glas wijn op een feest waar je zestien voor moet zijn. Elke dienst blijkt dan te draaien om Jezus Christus, de gekruisigde, die gezegd heeft: blijf dit doen om mij te gedenken. In elke dienst blijkt het dan te gaan om de God die het niet bij woorden gelaten heeft zoals al die andere mislukte goden, maar die gekomen is in vlees en bloed en zich gegeven heeft met huid en haar. Elke dienst ter ere van deze God krijgt zijn broodnodige afronding pas in het ‘dit is mijn lichaam’ dat gegeten wordt door zijn lichaam, dat vervolgens, net zo concreet vlees en bloed, met huid en haar het leven weer in gezonden wordt. Zonder dat avondmaal is een christelijke eredienst inhoudelijk incompleet.

De abstractie van de Reformatie

Zoals ik aan het begin zei: in het avondmaal komt zo ongeveer alles bij elkaar wat met geloof en kerk te maken heeft. Het avondmaal maakt volstrekt het hart van kerk zijn en gelovige zijn uit. Als kerk en als gelovige ben je schepsel van het evangelie (in kerklatijn: creatura verbi), de verkondiging roept je bij elkaar en blijft je bij elkaar roepen. Maar wat voor schepsel je dan bent en waarin/waartoe je dan bij elkaar geroepen wordt blijkt in het avondmaal. Je ziet dan ook in de manier van avondmaal vieren precies op wat voor manier een gemeente kerk is en wat voor het geloof van de gemeenteleden belangrijk is. Laat aan de avondmaalstafel alleen belijdende gereformeerden toe en je zegt daarmee niet alleen met zoveel daden dat de kerk van Christus niet groter is dan de gereformeerde kerken, je zegt er ook mee dat de kerk een vergadering of verzameling is van individuele leden die in staat zijn voor Jezus te kiezen. In dezelfde beweging zeg je dat het voor het geloof van de gemeenteleden beslissend is of zij persoonlijk op Jezus vertrouwen, een geestelijke band met hem hebben of zelfs een persoonlijke relatie. Of je dat nu met zoveel woorden ontkent maakt niet uit: je doet het, en daden spreken luider dan woorden.

Hierin vallen me twee dingen op die van het begin af aan bij de Reformatie horen. Het ene is dat persoonlijk individueel geloof beslissend is, alles begint en eindigt bij jouw geloof. Het gaat dan ook om de vergeving van jouw zonden en de redding van jouw leven. Het andere is dat de kerk en alles wat de kerk heel concreet en lichamelijk doet secundair is, van God uit gezien een hulpmiddel voor je geloof, van ons uit gezien een opdracht, iets wat je samen vormt, waar je bij voegt. Omdat we als gelovigen zwak zijn en hulp van buitenaf nodig hebben heeft God de kerk gegeven met haar prediking, opzicht en tucht en sacramenten (Calvijn, Institutie IV.i.1). Jij moet zelf geloven en als je zo God als Vader hebt, krijg je er van God zelf de kerk als moeder bij. De kerk als moeder is bij Calvijn niet de kerk die je geboren laat worden als christen, de moederschoot waarin je christen wórdt en blijft, maar de kerk die je helpt, die je opvoedt, die je corrigeert. Primair ben je alleen, maar in je eentje red je het niet.

Op de achtergrond staan hier twee trekken die de Reformatie typeren: ze is aan de ene kant dé contextualisatie van het christelijk geloof in de tijd van de Renaissance, de tijd van de uitvinding van het individu en het subject. De centrale vraag is niet: hoe vinden wij een genadig God, maar hoe vind ik een genadig God? Aan de andere kant is ze ondenkbaar zonder de hartgrondige afkeer van de dominante Rooms-Katholieke kerk van destijds, die een eigen rol speelde naast God (of zelfs tussen God en mensen) in leergezag en sacramentsbediening: zonder dat de kerk het offer van de mis bracht was er geen genadig God te vinden. Dan ga je vanzelf zeggen dat de kerk geen dominante speler naast God is, maar niet meer dan een hulpmiddel in zijn hand.

Samen leveren ze een dubbele abstractie op die heel de reformatorische traditie doortrekt: mensen worden vooral geestelijk functionerende individuen. Maar mensen zíjn geen individuen: we bestaan alleen in gemeenschap en worden door God ook altijd en overal zo behandeld. En mensen zijn lichamelijk, op alle mogelijke manieren geaard, en hebben zo hun leven en hun relaties, ook met God. Christen ben je als mens, het hart ervan wordt dus niet gevormd door jouw persoonlijke vertrouwen op Jezus, maar door gemeenschappelijk en lijfelijk doen wat christen zijn en kerk zijn uitmaakt: God vereren, zijn evangelie doorgeven en bespreken, elkaar erbij houden, elkaar helpen en samen zijn sacramenten vieren (vgl. kernachtig Stanley Hauerwas 76: ‘Before all else, what makes us Christian … is our worship of God through word and sacrament.’)

God dropt geen boek waar ik mee in een hoekje kan gaan zitten, hij laat aan en door een gemeenschap zijn evangelie verkondigen. Hij geeft zijn Zoon niet om mij te redden, en jou, en nog een heleboel mensen, maar om zijn volk te redden van hun zonden (Mat. 1:21). Geen mens staat alleen tegenover God. Je staat altijd in de kring die hij zich te eten en te vieren geeft. Je sterft zelfs niet alleen, maar gedragen door Christus en door het gebed van zijn gemeente. — Precies dezelfde problematiek die uitkomt in de avondmaalsviering komt dan ook uit in de christelijk gezien onmogelijke gedachte dat een (kinder)doop of een begrafenis een familiegebeuren kan zijn.

De enige manier waarop je als christen zelf een verhouding met God kunt hebben is als onderdeel van Christus’ lichaam, waarin we samen zingen, waarin we Onze Vader bidden, waarin bepaalde mensen elkaar Gods goede boodschap doorgeven, zoals normaal: in 80 of meer procent lichaamstaal, waarin we ons leven delen in woord en daad, en waarin we samen eten en de beker heffen: zo zijn we kerk en zo zijn we het nieuwe leven in Christus begonnen. Alles wat daarvan abstraheert doet er afbreuk aan en is gevaarlijk, eens te meer in onze hyper-individualistische en consumentistische tijd. Hoe meer je christenen zich laat concentreren op hun eigen persoonlijke verhouding met God of Jezus en hoe meer je het samen functioneren als nieuwe schepping in het leven van de gemeente secundair maakt, hulpstuk, een nu ook je gaven voor elkaar inzetten, hoe kwetsbaarder je hen maakt. Geen wonder dat juist vandaag de dag de gereformeerde traditie gesloopt wordt: we hebben een totaal onbeschermde kant richting de huidige tijdgeest. Christenen zijn geen christen en voegen zich dán bij een kerk, christenen leven alleen maar als kerk, anders gaan ze als christen dood.

Blijf dit doen om mij te gedenken

Eén van de effecten van deze diepgewortelde abstractie en alles wat we in het spoor daarvan zelf verzonnen hebben is dat de gereformeerde avondmaalsviering behoorlijk op afstand is komen te staan van de opdracht van Christus zelf. Ik denk dan niet alleen aan het ‘dit is mijn lichaam’ dat nauwelijks nog serieus genomen wordt of het vrijwel alomtegenwoordige onbegrip rond de beker van het nieuwe verbond, maar nu vooral even aan de opdracht als geheel. De kernwoorden daarin zijn: blijf dit doen om mij te gedenken. In lijn daarmee concludeert Paulus dat het precies in het eten van het brood en het drinken van de beker is dat wij de dood van de Heer verkondigen (1 Kor. 11:26).

De opdracht van Christus is niet: gedenk mij in hoofd en hart en persoonlijk geloof en gebruik daar brood en beker als extra tekens of illustraties of hulpmiddelen bij. Juist in het doen gedenken en verkondigen we in het avondmaal. Het brood nemen, God dank zeggen, het breken en delen en het eten, de beker nemen, God dank zeggen, de beker heffen en rond laten gaan en eruit drinken — daarin gebeurt het gedenken en verkondigen.

Juist als ‘gedenken’ is wat oecumenische dialogen ervan gezegd hebben, past dat doen ook goed: ‘Anamnese [gedenken] of re-presentatie is “het in het heden effect geven van een gebeurtenis uit het verleden”, zoals elke Pesach-viering de exodus present stelt in het leven van Israël.’ (Robert W. Jenson II,258). Meer dan door gedachten en woorden stel je present door te doen, zoals je de sabbat ‘gedenkt’ door die te heiligen. Prima om daar ook in gedachten en geloof bij te gedenken of om daar ook in woorden bij te verkondigen, maar dat is niet het avondmaal vieren, dat is extra of context of effect. Het avondmaal zelf is het gedenken en het verkondigen.

Wat je daar persoonlijk bij (ge)denkt en gelooft en bij zou willen of kunnen verkondigen is altijd secundair, is ook altijd maar een klein deel, beperkt en gebrekkig. Het gaat ook zomaar in de weg lopen. Begrijpelijk dat veel mensen bij hun viering van het avondmaal last hebben van allerlei al dan niet gereformeerde ideeën óver het avondmaal, zeker van al dat gewichtige gedoe wat wij erbij verzonnen hebben. Juist bij de viering van het avondmaal merk ik dat ik, ook met vijfentwintig jaar redelijk intensief theologisch nadenken op zak, altijd nog een stuk dichter bij, zeg, een kind uit groep 1 sta dan bij een ‘voldoende uitgegroeide gelovige’: tenslotte weet ik echt niet wat ik doe als ik het brood deel en de beker doorgeef. Het is te groot, te indrukwekkend, meer dan ik bevatten kan.

En omgekeerd, de diepe kern van alles, dat de levende God gelukkig zo van me houdt dat hij zijn Zoon geeft om me een nieuwe schepping te maken, brengt me terug bij de eenvoud van m’n eerste herinneringen dat m’n vader en moeder van me houden en ik van hen. Daar heb ik net zo min iets in gekozen als in Gods liefde voor mij en, in mijn geval, in mijn liefde voor hem. Elke keus die ik later gemaakt heb in mijn verhouding met mijn ouders en in mijn verhouding met God is altijd een vorm van terugkeer geweest naar die primaire naïviteit en tenslotte daardoor gedragen. Hoe meer ik om me heen de nadruk hoor leggen op jouw eigen persoonlijke keus voor God, hoe meer ik het ervaar als het schenden van het werkelijke geheim van onze verhouding met God.

Te vaak, veel te vaak, heb ik intussen gesproken met mensen die als christen zijn opgegroeid, maar hun leven tot dan toe opgevat hebben als een vorm van verkering met Jezus, en die er dan naar eigen zeggen aan toe zijn ervoor te kiezen met hem te gaan trouwen, de beslissing willen nemen verder met hem te gaan, nu ook zelf, echt. Wat een trieste miskenning van Gods omgang met ons. Wie gedoopt is heeft met Jezus het huwelijk al gehad. De enige echte keus die je zelf nog hebt is of je het op een scheiding wilt laten uitdraaien. Mede om dat te voorkomen wordt je een gemeente in gedoopt, een lichaam van Christus, mensen in wie Jezus zelf handen en voeten, ogen en oren, huid en haar voor je is, een lichaam dat samen eet en drinkt en daarin al doende gedenkt en verkondigt, meer dan je ooit kunt vatten.

Wie gedoopt is hoort geen toegang tot het avondmaal te hoeven vrágen, hij hoort ertoe uitgenodigd te worden. En niet pas als hij weet wat hij doet, want dan kan werkelijk niemand uitgenodigd worden. Elk lid van Jezus’ lichaam dat brood kan eten en uit een beker kan drinken kan Jezus gedenken en zijn dood verkondigen als leven voor de wereld. Dat doen is wat Jezus ons opgedragen heeft. Al de rest is extra, misschien mooi meegenomen, maar als het een voorwaarde wordt de omgekeerde wereld en een misvorming van zowel doop als avondmaal. Mooier kan ik het niet maken.

En dan is er nog één extra hier. Ik heb tot nu toe de traditie van de Westerse kerk gevolgd. ‘Doe dit om mij te gedenken’ vult in wie er aan Jezus moet denken, namelijk wij. Robert W. Jenson wijst er op dat dit er niet staat. De oude formulering ‘doe dit tot mijn gedachtenis’ laat al meer open wie er zich Jezus en zijn leven eigenlijk moet herinneren. Tegen de achtergrond van het Oude Testament (bijv. Ex. 2:24, Ps. 25:5) en tegen de achtergrond van het gebed van dankzegging waar de opdracht van Christus op volgt, is er alle reden om ervan uit te gaan dat God Jezus moet ‘gedenken’. Jenson noemt dit zelfs ‘the only exegetically possible reading’ (II,258). Zoals er in Egypte meer dan genoeg reden was God aan zijn verbond met Abraham te herinneren, is er in dit ondermaanse meer dan genoeg reden God aan zijn verbond in Christus’ bloed te herinneren: kinderen zijn ook erfgenamen (Rom. 8:17), en de hele schepping verlangt ernaar dat blijkt wie Gods kinderen zijn (Rom. 8:19). Elke keer als God christenen zo ziet eten en drinken wordt hij herinnerd aan zijn beloften en aan zijn plan: ‘Dat koninkrijk van U, wordt dat al wat?’ Als dit klopt vervalt überhaupt het hele probleem van het gedenken, onze keuzes en dergelijke. Elke baby die kan huilen kan God zich iets laten herinneren.

Dit is mijn lichaam

Wat de Heer wil heeft hij duidelijk genoeg gezegd: dat wij blijven doen wat hij deed. Dat wil zeggen: brood nemen, God danken, het breken en delen als zijn lichaam en dat samen eten, en: de beker nemen, God danken, die rond laten gaan en er samen uit drinken op het nieuwe verbond waar Jezus zijn leven voor gegeven heeft (in zijn bloed). De beker is de toast op de nieuwe verhouding met God waarin wij dankzij Jezus mogen leven: de unieke Zoon maakt ons kinderen en erfgenamen van God. Ik begin met het delen van het brood.

Paulus zegt daarvan: ‘Het brood dat wij breken maakt ons één met het lichaam van Christus. Omdat het één brood is zijn wij, hoewel met velen, één lichaam, want wij hebben allen deel aan dat ene brood.’ (1 Kor. 10:16-17). Het brood staat dus niet alleen zelf voor het lichaam van Christus, ervan eten maakt ook tot het lichaam van Christus. Als hij een hoofdstuk verder de Korintiërs verwijt niet te beseffen dat het in de maaltijd om het lichaam van Christus gaat (11:29) zit daar dezelfde dubbelheid in: dat lichaam is tegelijk het brood èn de gemeenschap die het brood deelt. Wie het brood als Jezus’ lichaam eet wordt/blijkt zelf lichaam van Jezus.

Voor Paulus is daar een associatie aan verbonden met de offers, het eten daarvan en zo delen in het altaar. Door te eten krijg je deel aan het offer (1 Kor. 10:18). En dat geldt niet alleen voor hoe het ging in het volk Israël (10:18), maar ook voor hoe het ging bij de heidense offers van destijds (10:19-21). Deel krijgen aan het offer en zo deel krijgen aan de god om wie het ging was een normale associatie (vgl. Tom Wright). En die associatie beperkte zich niet tot de bewust en expres opererende volwassenen. Hoe je de oudtestamentische achtergrond van het avondmaal ook neemt, er is altijd een link met het offer: de ‘normale’ Joodse maaltijden (vgl. Jenson II,185), de specifieke Pesach-maaltijd (vgl. N.T. Wright, 555-559), of nog meer specifiek het dank- of lofoffer (tôdā, vgl. Hartmut Gese). Telkens doet daarbij iedereen mee die bij de offeraar/leider van de maaltijd hoort (kinderen, slaven, cliëntele etc.) en kan er ook een rol in spelen. Telkens weer is doen belangrijker dan beseffen en is de functionerende gemeenschap rond het offer primair.

Het is deze functionerende gemeenschap die in het offer haar bron vindt en er om zo te zeggen door geconstitueerd wordt. Je merkt dat het duidelijkst bij de Pesach-maaltijd. Net als het avondmaal is het Pesach-maal ingesteld vóór de gebeurtenis die het viert en die het levend wil houden (re-presenteren). Pesach is ontworpen om te verzekeren dat de exodus altijd in gedachten gehouden zal worden als het begin van het verhaal van het volk, de gebeurtenis die definieert wie zij zijn. De viering maakt de deelnemers weer het volk dat uit Egypte trekt. En dat is niet maar een kwestie van woorden, maar ook van doen en van ‘opvoeren’ (vgl. John Goldingay, 162). Net zo maakt een avondmaalsviering de deelnemers weer het volk dat uit zonden en ellende is gered door Jezus’ leven voor hun leven, deelnemers in het nieuwe verbond, en dat niet maar in woorden, maar in doen en ‘opvoeren’. Iets dergelijks geldt overigens ook van het dank- of lofoffer waarin het nieuwe leven van de uit ziekte of andere ellende geredde Israëliet gezamenlijk gevierd wordt, ook met het gedesemde brood van het leven van alledag (vgl. Hartmut Gese, 119), en waarin dus de offeraar met iedereen die bij hem hoort geconstitueerd wordt als iemand met een ‘nieuw leven’. Juist als lichaam van Christus wordt de gemeente geconstitueerd in het avondmaal waarin ze deelneemt aan het offer van Christus dat de alles omvattende bron van haar leven is.

Dat wordt vervolgens nog eens extra onderstreept en versterkt door de beker waarover de dank wordt uitgesproken en die staat voor het nieuwe verbond in Christus’ bloed. Bij deze beker werd in alle genoemde voorbeelden uitgesproken wat er in de maaltijd gevierd werd. De symboliek kennen wij nog van dichtbij bijvoorbeeld in de toast op het bruidspaar bij de maaltijd op de trouwdag. De deelnemers aan het avondmaal heffen de beker op de nieuwe verhouding met God (concreet die van kinderen van een Vader dankzij de Zoon), op het nieuwe leven tot in eeuwigheid dat ze dankzij Jezus begonnen zijn. Iedereen die in Christus dat nieuwe leven begonnen is hoort van de maaltijd waar deze beker onderdeel van is deel uit te (kunnen) maken. Nergens gaat het in het voorgaande om een individuele zaak. Je kunt alleen eten, maar niet alleen maaltijd houden, je kunt alleen Pesach vieren als je met genoeg mensen bent om een paaslam ‘op te kunnen’ (Ex. 12:4). De gemeenschap die viert is de gemeenschap die in en door de viering de gemeenschap blijkt en wordt die ze is.

Het is in lijn met het bovenstaande standaard onderdeel van oecumenische consensus rond het avondmaal geworden dat de gemeenschap van de kerk en de avondmaalsgemeenschap één zijn: één gemaakt worden met het lichaam van Christus impliceert lichaam van Christus zijn (Jenson, II,212). Je kunt dit aanduiden met dezelfde Latijnse woorden: gemeenschap met de heilige dingen hebben (communio sanctorum) betekent gemeenschap der heiligen zijn (communio sanctorum). Maar dat is meer een ezelsbruggetje dan dat het al te letterlijk genomen moet worden. Het gaat in het avondmaal immers niet om de elementen brood en wijn op zich (de heilige dingen), maar om wat er mee gebeurt. Het brood staat voor Jezus’ lichaam juist in het gegeven en gedeeld worden. Eén worden met Jezus’ lichaam betekent één worden met Jezus in zijn concrete overgave voor ons. Het avondmaal is inhoudelijk verbonden met de nacht waarin de Heer Jezus werd uitgeleverd (1 Kor. 11:23): hij stelt het in op het moment dat hij zelf zijn sterven in gang gezet heeft (vgl. Hartmut Gese, 115).

Dat is geen bijkomend detail. Het vraagt er aandacht voor dat de gemeente niet maar een lichaam is zoals elke gemeenschap vergeleken kan worden met een lichaam, maar echt het lichaam van Christus. Het gaat om een speciale gemeenschap, beter: om een gemeenschap die speciale dingen doet. Eén worden met Jezus in zijn overgave betekent deel zijn van een gemeenschap die zich overgeeft, die niet vanuit zelfbeschikking leeft, maar vanuit zichzelf geven, aan elkaar en aan anderen. Zoals alle beelden die voor de kerk gebruikt worden in het Nieuwe Testament bewegende beelden zijn (een huis in aanbouw etc.) zo is ook het spreken over de kerk als lichaam van Christus in beweging: het is een bewegend lichaam, het geeft zich over aan de ander. Net zo concreet als bij Jezus’ lichaam dat op Golgota gegeven is, wil dat in de gemeente uitwerken, niet maar in woorden of gedachten, maar in daden (vgl. voor de setting hiervan in de brief aan de Korintiërs: A. van de Beek, 345vv).

Het lijkt me onder andere hierom dat Paulus kan schrijven dat wat er in de gemeente van Korinte gebeurde niet de maaltijd van de Heer is (1 Kor. 11:20). Mensen zorgden niet voor elkaar, waren niet gastvrij voor elkaar, maar zelfgericht. Het was ieder voor zich, misschien ieder voor zich gericht op Jezus, maar dan toch op een andere Jezus dan die zijn lichaam gegeven heeft. Als je het al een maaltijd van leden van Jezus’ lichaam kon noemen, dan was het toch een maaltijd van leden die Jezus’ lichaam juist in zijn zelfovergave niet onderscheidden en er dus ook geen consequenties aan verbonden voor hun onderlinge zelfovergave. Als je in Jezus’ lichaam al niet over je eigen lichaam kunt beschikken, dan kun je zeker niet over je eigen voedsel beschikken en dat voor jezelf houden. In het lichaam van Christus kan niemand tegen een ander zeggen (of tegen een ander doen): ik heb je niet nodig (1 Kor. 12). Als je samen deel krijgt aan het lichaam van Christus dat voor allen gegeven is, ontvang je elkaar als broers en zussen ‘voor wie Christus gestorven is’ (Rom. 14:15). Dat houdt de boel in beweging en het houdt de boel bij elkaar: iedereen voor wie Christus gestorven is hoort aan deze maaltijd deel te nemen.

Er lijkt dus een één op één verhouding te bestaan tussen de avondmaalsviering en de functionerende gemeenschap van de gemeente. Daartoe behoren niet alleen mensen die actief zijn en iets te bieden hebben, maar ook mensen die passief zijn en niets hebben (armen, zieken, slaven, kinderen). Het is het geheel van deze functionerende gemeenschap die in het avondmaal viert dat ze door Christus’ dood met nieuw leven mocht beginnen. Nergens waar dan ook in het Nieuwe Testament is er een signaal dat iemand die effectief bij de gemeente als lichaam van Christus hoort (en niet uitgesloten is omdat blijkt dat dit niet zo is), niet mee zou mogen of kunnen eten van het brood of drinken uit de beker. Iedereen voor wie Christus gestorven is kan ook eten van het brood van zijn overgave, hoeveel of hoe weinig hij er ook van begrijpt. Tenslotte wordt Jezus’ overgave gedacht en verkondigd door het eten en door het drinken van de gemeenschap. Ik ben bang dat de conclusie niet te vermijden is dat het avondmaal veranderen in een maaltijd van leden van Christus’ lichaam tenslotte neerkomt op het niet onderscheiden van zijn lichaam.

 

Al met al lijkt het mij dus meer dan fijn als we de thematiek van avondmaal, kerk en geloof weer eens in alle openheid op de agenda van ons christelijk gesprek zetten. En ik dank Robert en Bas voor de aanleiding en de uitnodiging dat gesprek te voeren. Zoals aan het begin gezegd: elke keus die je hier maakt heeft meer consequenties dan je kunt overzien. Ik hoop dat we er tenminste een aantal van zullen ontdekken, in woorden en gedachten, maar vooral in leven en vieren.

Verwijzingen

• Nicholas Wolterstorff = Nicholas Wolterstorff, ‘The Reformed Liturgy’, in: Donald K. McKim, Major Themes in the Reformed Tradition, Grand Rapids (Eerdmans) 1998
• Robert W. Jenson = Robert W. Jenson, Systematic Theology I-II, Oxford/New York etc. (Oxford University Press) 1997-1999
• Stanley Hauerwas = Stanley Hauerwas, In Good Company. The Church as Polis, Notre Dame (University Press) 1995
• Tom Wright = N.T. (Tom) Wright, Holy Communion for Amateurs, London (Hodder & Stoughton [Hodder Faith]) 1999 = The Meal Jesus Gave Us, Louisville (Westminster John Knox Press) 2002
• N.T. Wright = N.T. (Tom) Wright, Jesus and the Victory of God (Christian Origins and the Question of God 2), London (SPCK) 1996
• Hartmut Gese = Hartmut Gese, ‘Die Herkunft des Herrenmahls’, Zur biblischen Theologie, Tübingen (J.C.B. Mohr [Paul Siebeck]) 1989, 107-127
• John Goldingay = John Goldingay, Old Testament Theology Volume Three: Israel’s Life, Downers Grove (IVP) 2009
• A. van de Beek = A. van de Beek, God doet recht. Eschatologie als Christologie, Zoetermeer (Meinema) 2008