Bovendien zijn ze beide in de supermarkt te vinden in het fruitschap. Steeltjes en klokhuizen hebben ze doorgaans ook allebei, en een schil. Van eenmaal geplukte appels en peren is het kennelijke doel dat ze door mensen (en dieren) gegeten worden. Hun restanten worden broederlijk naast elkaar bijgezet in de gft-container of op de composthoop. Het is dus wel duidelijk dat het qua ontwikkeling met de peren zo zal gaan als met de appels.

Daarmee hebben we wat mij betreft de waarde van het vrijdag 1 maart gepresenteerde boekje van Gerard Dekker wel gehad. In De doorgaande revolutie maakt hij een sociologisch aandoende vergelijking tussen de ontwikkelingen in de Gereformeerde Kerken (synodaal) in de jaren 1950-1990 en de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in de jaren 1970-2010. Die vergelijking wordt echter gemaakt op zo’n hoog abstractie-niveau dat de informatieve waarde ervan niet groter is dan die tussen de appels en peren hierboven. Bovendien wordt ze gemaakt op basis van zo weinig materiaal dat ze onmogelijk kan pretenderen iets met de werkelijkheid of met godsdienstsociologie te maken te hebben.

In de trein terug naar huis heb ik me zitten afvragen wat me eigenlijk zo boos maakt over dit boekje. In ieder geval vind ik iets behoorlijk wringen aan de presentatie van het geheel als onderzoek. Als dit godsdienstsociologisch onderzoek is, is het een diskwalificatie van het vak. Het boekje geeft vergelijkende overwegingen van een vriendelijke emeritus-godsdienstsocioloog van gereformeerden huize, die lang gefascineerd is door de ontwikkelingen in de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, over minimaal, niet gewogen, historisch materiaal. Als zodanig prima. Egodocumenten hebben ook hun plaats in de ADChartasreeks. Maar zo werd het niet gepresenteerd en wordt het niet verkocht. Dit soort verlakkerij is onwaardig. Misschien mogen de uitgever en de uitgever van de reeks zich dat wel het meest aantrekken.

Natuurlijk zit er ook gewoon persoonlijke irritatie aan mijn kant. Zo ongeveer zo lang als ik bewust vrijgemaakt ben heb ik me geërgerd aan de stupiditeit van mensen die waarschuwden dat het met ‘ons’ zo zo gaan als met ‘de synodalen’. Meestal waren dat mensen die alles vooral zo wilden houden als het was, te kortzichtig om in de gaten te hebben dat alles wat niet verandert dood is. Deels waren het mensen die in de jaren zeventig en tachtig de vrijzinnigheid en het ongeloof in de synodale kerken ontvluchtten en het gevoel hadden weer ‘thuis’ te komen — en zo zou het vooral moeten blijven, thuis. Niemand lette er op hoe juist de kongsi van de geboren vrijgemaakte conservatieven en de nieuwe ex-synodalen een giftig mengseltje vormde dat op zichzelf al ingrijpende veranderingen met zich mee bracht. Afgezien van een paar uitzonderlijke gemeenten waar het conflict van de jaren zestig hard uitgevochten was, was in de tijd dat ik belijdenis deed de standaard-opstelling van vrijgemaakte kerkleden er een van vertrouwen in kerkenraden en predikanten. Het waren de ex-synodalen die een nieuwe variant van het virus van het wantrouwen importeerden in de kerken. Ze hadden tenslotte de ervaring dat kerkenraden zelfs op basale punten van het christelijk geloof niet te vertrouwen waren. Het systematische wantrouwen dat de guerrilla-technieken van de conservatieven vanaf de jaren negentig zou gaan kenmerken is import. Het heeft de vrijgemaakte kerken buitengewoon gehinderd en doet dat nog tot op de dag van vandaag. Gegeven dat alles is het ronduit irritant als dan nóg eens iemand komt beweren dat het toch echt allemaal wel op elkaar lijkt, en dat tot overmaat van jeuk nog eens wordt voorzien van de halo van wetenschap en reputatie.

Maar wat er uiteindelijk in al het bovenstaande om aandacht vraagt is het basale gevoel niet serieus genomen te worden. Wie op het in het boekje gegeven niveau van abstractie kerken met elkaar vergelijkt, is gewoon niet geïnteresseerd in beide of in één van beide kerken. Wie op basis van zo weinig werkelijkheid sociologische uitspraken wil doen is kennelijk zo weinig geïnteresseerd in de werkelijkheid van zijn onderzoeksobject dat het voor mij niet meer uitmaakt of hij zijn data verzint of niet. De GKv hebben een eigen smoel, een eigen geschiedenis en een eigen dynamiek, die je via een vergelijking met de GKN waarschijnlijk überhaupt niet in het vizier kunt krijgen, maar zeker niet op de manier van De doorgaande revolutie.

Dat heeft voor mij allemaal een direct persoonlijke kant. De periode zeker van 1980 tot op heden is de periode waarin ik ongeneeslijk vrijgemaakt ben opgegroeid en aan het werk gegaan. Behalve op het hoogste abstractieniveau dat kerken altijd de algemene culturele en maatschappelijke ontwikkelingen volgen en incorporeren herken ik persoonlijk maar erg weinig in het hele boekje. Ik voel me er net zo min door serieus genomen als ik me serieus genomen heb gevoeld door de schrijvers van de jaaroverzichten die de hoofdmoot van Dekkers materiaal uitmaken. Maar het heeft ook raakvlakken met voorbereidend onderzoek dat ik zelf ooit gedaan heb rond de ‘founding father’ van de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), Klaas Schilder. Zomin als je Schilder zelf ontmoet als je hem projecteert ‘tussen Kuyper en Barth’, zomin ontmoet je de GKv als je die projecteert tussen Kuyper en secularisatie. Schilder hoort niet tot de Kuyperiaanse familie. Hij is in Kampen eerst zichzelf geworden in het heel andere milieu van de door Lucas Lindeboom gevormde ‘legitimistische afgescheiden traditie’ (naar een term van en met dank aan Dirk Kuiper). Pas later heeft hij zich Kuyper secundair eigen gemaakt, ook nog grotendeels onder begeleiding van C. Veenhof. Je ziet dat het duidelijkst in de manier waarop Schilder ‘onder de radar’ blijft in de intern-Kuyperiaanse discussie rond de Beweging der Jongeren na de Eerste Wereldoorlog: hij had met geen van alle posities in die discussie iets.

Voor de kerken vind je dit punt terug via de uitdrukking ‘doorgaande reformatie’, in de titel van het boekje gevarieerd tot doorgaande revolutie. Als er iets is waar ‘doorgaande reformatie’ mij niet aan doet denken is het een Kuyperiaans ‘in rapport met de eigen tijd brengen’. Wat ik ken als doorgaande reformatie wilde juist een gegeven reformatie (het nieuwe zicht op verbond en kerk, heilshistorie en belijdenis) zien doorwerken op alle levensterreinen. Het is een variant van kolonisering van de leefwereld vanuit een theologische theorie, geheel passend bij de dominant ideologische fase waarin de vrijgemaakte kerken zich lang in bevangen hebben laten houden. Niks semper reformanda: de eigen vrijgemaakte theologische vondsten stonden volstrekt niet ter discussie. Veel eerder staan we erin voor een variant van de manier van in het maatschappelijk leven staan van Lucas Lindeboom: het leven is één. De beweging is in ieder geval principieel andersom gericht dan bij Kuyper: de eigen tijd moet in rapport gebracht worden met de theologie. Je kunt daar respect voor hebben (zoals vrijgemaakten doorgaans ook wel respect afgedwongen hebben), of je kunt het potsierlijk vinden — Kuyperiaans kun je het niet noemen.

Om het maar eens met een familiale vergelijking te zeggen: de GKv benaderen vanuit de Kuyperiaanse familie van de GKN en dan ook nog eens vooral op overeenkomsten gaan letten is een fout die vergelijkbaar is met van het neefje dat toch echt van de buurman is beweren dat hij zo op zijn (stief)vader lijkt en dat het hem wel net zo zal vergaan. Wat de GKv interessant maakt is niet dat ze fruit zijn, maar dat ze een speciaal soort rare peer zijn.

Dat Dekker daarin tenslotte niet serieus geïnteresseerd lijkt blijkt het makkelijkst uit de manier waarop hij met de kwantitatieve statistische gegevens omgaat. De interessante sociologische vragen zitten als het ware aan de binnenkant van ledentallen en groei- en krimpgrafieken. Het lijkt mij sowieso een gegeven dat een groep van 800.000 mensen anders reageert dan een groep van 80.000. Ik verwacht bovendien niet anders dan dat een grote groep die al ruim een halve eeuw vooral door geboorteoverschot groeit en in stand blijft zich echt anders gedraagt dan een tien keer kleinere groep die nog merkbaar uit radicale keuzes tot stand gekomen is. Je startpunt nemen in 1950 voor de GKN betekent starten in grote een kerk die 10% van haar leden verloren heeft in een ruig conflict, maar daarmee niet haar natuurlijke bandbreedte aan interne variatie verloren heeft. Je startpunt nemen in 1970 voor de GKv betekent starten in een kleine kerk die gewelddadig gezuiverd is en onnatuurlijk uniform. Het lijkt mij onmiskenbaar dat we het bij de GKv in de jaren 1970 tot 1990 over een sekte hebben in meer dan sociologische zin. De GKN hebben altijd het voordeel gehad van een balans gevende massa, en ook het voordeel van voldoende elkaar tegensprekende mensen van serieus formaat. De GKv zijn van het begin af de kerk geweest van de radicale middelmatigheid, met een extra doorstart na de braindrain in de jaren zestig.

Ik bedoel dat beschrijvend en niet veroordelend. In een veel kleinere en voor een kerk veel te kleine groep kan het niet anders dan dat de dienst wordt uitgemaakt door wat in een groter geheel hoogstens het middenkader zou zijn. Andersom bezien heeft het net zo goed betekenis. Ook op gemeenteniveau zijn de GKv altijd de kerk van de radicale middelmatigheid geweest. Volkse, laag- of niet-opgeleide gemeenteleden vormen nog steeds een minderheid, waar relatief weinig rekening mee gehouden wordt. De interne dynamiek van gemeentes is daardoor in de GKv altijd veel groter geweest dan in andere kerken. Dat is tot op vandaag zo en levert een heel andere lezing op van de cijfers dan Dekker biedt.

Zeker vanaf 2000, maar effectief al veel langer, ontwikkelen gemeenteleden zich onder de visieloze en middelmatige leiding van synodes en kerkenraden uit, in heel diverse richtingen. In overgrote meerderheid zijn mensen daarin op zoek naar personalisering en levende relevantie en herkenbaarheid van geloof en kerk. Natuurlijk heeft Dekker op fruit-niveau gelijk en gaat het daarbij om het volgen van grote overgangen in samenleving en cultuur. Maar waar hij niet naar kijkt is naar de binnenkant ervan. Er is maar een klein deel dat serieus seculariseert. Mensen evangelikaliseren ook niet maar, ze zijn op zoek naar eigen, niet per se evangelische, vormen. Pas als ze daarbij jaren lang zijn tegengewerkt door de kerkelijke leiding in synodes en kerkenraden, gaan ze weg, inderdaad vaak naar vrijere groepen, maar ook daarbij geldt: mensen worden in overgrote meerderheid geen baptist omdat ze baptistische overtuigingen hebben gekregen, ze worden het bij gebrek aan beter en nemen het baptisme op de koop toe. We zingen geen Opwekking omdat we Pinkster geworden zijn, we zingen Opwekking omdat er geen andere lichte muziek wordt aangeboden — en waar dat al langer gebeurt zijn we Opwekking eigenlijk ook al lang weer zat.

Dat de vrijgemaakte groei-curve sinds 2005 daalt is niet omdat de kerkleiding de deuren wijd open zet naar alles wat niet-gereformeerd is, maar juist omdat de kerkleiding zich laat chanteren door luidruchtige conservatieven en terugvalt op een eindeloze kool en geit sparende vertragingstactiek, waardoor de deuren naar relevante ontwikkelingen juist dicht gehouden worden. Er lijken sinds 2000 meer dan 40.000 mensen stilzwijgend vertrokken naar andere kerken, waar tenminste leven mogelijk is. Dat is zo ongeveer diametraal tegenovergesteld aan de inhoudelijke kant van de cijfers van de GKN. De GKv krimpen niet vanwege door de institutionele leiding van de kerken geleide processen, maar juist vanwege het volstrekt gebrek daaraan.

Voor een deel wordt de natuurlijke ontwikkeling van de GKv daardoor gehinderd. Steeds meer gemeenten opereren op een veel conservatievere positie dan bij hen past omdat inmiddels het deel van de gemeente dat op een normale manier progressief is voor een groot deel vertrokken is of bezig is te vertrekken. Voor een ander deel zet de ontwikkeling van de GKv zich voort buiten die kerken. Veel interkerkelijke beweging wordt mee gedragen door de export van radicale middelmaat naar kerken en groepen om ons heen. Heel vaak blijft het sociale netwerk gewoon in stand. Maar over het geheel genomen blijft het gaan om een heel ander soort dynamiek dan die in de GKN heeft plaatsgevonden in de tijd tussen 1950 en 1990. Het is voor een gereformeerde kerk een ‘back-to-normalcy’ beweging naar meer variatie. Ze levert een heel eigen vorm op van in contact treden met actuele ontwikkelingen.

Die eigen vorm heeft naar mijn indruk alles te maken met dat kerk van de radicale middelmatigheid zijn. Bij die radicale middelmatigheid hoort een diep gewortelde afkeer van de soort van uitverkoop van waarden en overtuigingen die in de GKN heeft plaats gehad. Eigentijds kerk zijn moet grondiger worden aangepakt, de vragen moeten onder ogen gezien worden en er moeten serieuze antwoorden op gevonden worden. Voor zover ik kan zien is de zoektocht die daarbij hoort in de 21e eeuw op vrijwel alle niveaus in de kerken op gang gekomen, inclusief alle wilde experimenten die daarbij horen. Twee opties zijn er vrijwel bij uitgesloten: de ene is de ultragereformeerde optie, de andere de vrijzinnige. Dat lijkt me twee keer logisch. Beide vormen een sublimatie van modern subjectivisme dat in de vrijgemaakte traditie geen plaats heeft. De spannende vraag voor de toekomst lijkt mij vooral of we er in slagen ook het moderne objectivisme te overwinnen dat de vrijgemaakte traditie lang gedomineerd heeft. Het zou mij niet verbazen als we daar op onszelf als klein groepje gewoon  te middelmatig voor zijn. Maar er liggen inmiddels weer genoeg dwarsverbanden met de grotere kerken en tradities, in binnen- en buitenland, om voor de langere termijn optimistisch te zijn.

Hoe verhoudt zich deze vrijgemaakte zoektocht met de door Dekker geschetste derde optie om met ontwikkelingen in kerk en wereld om te gaan? Dat wil zeggen met de erkenning dat in de wereld eigen, als goed te waarderen ontwikkelingen plaats vinden, ook los van de ontwikkelingen in de kerk. Daarmee zou dan de houding van afkeer en isolement èn die van aanpassing en transformatie overwonnen kunnen worden.

Voor zover ik kan zien heeft in ieder geval onder theologen de gedachte dat er ook behoorlijk wat Heilige Geest kan werken in de tijdgeest al heel wat erkenning gevonden. Dat loopt niet alleen via Bonhoeffer, op wie Dekker zich beroept. Het kan ook via Herman Bavinck. De eerste gesprekspartner die vanuit een legitimistische afgescheiden positie in beeld komt is toch altijd weer die van de oecumenische afgescheiden positie van Bavinck. Wat bij de positie van de radicale middelmatigheid hoort is echter altijd ook een flinke dosis argwaan. Het is uiteindelijk de basale levenservaring van juist de middenstand dat uitvindingen en ontwikkelingen tegelijk een stap ten hemel en een stap naar de hel kunnen zijn. Dat geldt volstrekt voor de ontwikkeling naar meer autonomie van mens en wereld. Die is een zegen, ook voor kerk en geloof. Je zult je altijd weer zelf je geloof eigen moeten maken en moeten mogen maken. De tijd van het handhaven van belijdenissen en kerkordes is onontkoombaar verleden tijd. Ze is tegelijk een onmiskenbare vloek, die mensen onnodig eenzaam en aangevochten maakt. Dekkers eigen keus voor de lijn die Bonhoeffer uitzette komt op mij over als een typische variant van Kuyperiaans optimisme, eigenlijk alleen mogelijk voor iemand uit de GKN.

Tenslotte dan, wat mij betreft vormen in het algemeen sociologische analyses een welkome aanvulling op theologische, filologische en algemeen historische. Dat is doorgaans juist omdat ze daar inzetten waar Dekker in dit boekje helemaal niet aan begonnen is, bij de verborgen patronen, de invloeden van cultuur en samenleving die niet uitgesproken worden, maar zich onder de oppervlakte houden. De uitvinding van de autonomie is niet aan de Verlichting toe te schrijven, maar aan ontwikkelingen in de Middeleeuwse katholieke kerk. De uitvinding van het individu verbergt zich in de individuele biecht en die van het absolutisme in de hiërarchie, lang vóór er een vorst op het idee kwam zich als absoluut vorst te afficheren, zelfs lang voor de Roomse kerk de consequentie eruit trok in de onfeilbaarheid van de paus. De Reformatie heeft op allerlei niveaus, tot in kerngedachten toe, deel aan de Renaissance en de zich juist dan ontwikkelende burgerlijke cultuur: de manier waarop over Gods belofte wordt gesproken is in oudere en andere setting onnavolgbaar. De Schilderiaanse ambtsleer is ondenkbaar zonder de meewerkend voorman uit de industrialisatie. De vrijgemaakte wereld kan niet gedacht worden zonder de wereld van de wederopbouw en de goed-fout-radicalisering in de Nederlandse samenleving. De evangelische wereld kan niet gedacht worden zonder de huidige postmoderne cultuur. Willem Jan Otten heeft de formulering geleverd dat de ongelovige niet gelovig is, maar de gelovige altijd ook ongelovig. Dat is zo diep waar dat je die ongelovige in de gelovige ook altijd weer kunt traceren naar sociologische tijd en plaats. Het punt is dan ook niet of er sociaal-historische structuren en patronen overgenomen worden, maar wat er vervolgens mee gebeurt. De bijbel stuurt op radicale transformatie ervan vanuit de binnenbrekende toekomst van God. Maar niemand hier is daar ooit mee klaar of krijgt zuiver resultaat in handen. We blijven rare peren. Normaal helpt sociologisch onderzoek daar zicht op te krijgen. Hier niet. Kansloze misser dus.